İSLAM MƏNƏVİ DƏYƏRLƏRİ AZƏRBAYCAN FƏLSƏFİ DÜNYAGÖRÜŞÜ KONTEKSTİNDƏ
Mirvari İsmayılova | ismayilova.mirvari1960@gmail.com
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, Türkoloji Mərkəz, f.e.d., professorTarixə pəncərə
XÜLASƏ
Bəşər mədəniyyəti xəzinəsinin dəyərli töhfəsi - Azərbaycan ədəbi-fəlsəfi təfəkkürünün nümunəsi kimi ilk peyğəmbəri hesab edilə biləcək Zərdüşt və onun sistemli bədii-fəlsəfi dünyagörüşünü özündə əks etdirən “Avesta”, eləcə də Qafqazdan sonsuza qədər şəfəq saçan möhtəşəm zirvə “Kitabi-Dədə Qorqud”dan məlum olur ki, Ön Asiyanın aborigen sakinləri olan Azərbaycan türkləri hələ çox qədimdən uca Tanrıya tapınmışlar. VII əsrin ortalarından, VIII əsrin əvvəllərindən İslam dini Azərbaycanda hakim ideologiyaya çevrilərkən İslamın əsas qayəsi Azərbaycan türklərinin tapındıqları tanrıçılıq və başqa dəyərləri ilə üst-üstə düşdüyü üçün onlar bu dini digərlərindən daha əvvəl qəbul etdilər. Ərəblər türk dünyasını fəth edib Azərbaycanda olduqları zaman azərbaycanlıların daha əvvəl Tanrıya, təkallahlılığa tapındıqlarını, islamdakı bir çox mənəvi-əxlaqi dəyərlərin “Avesta” ilə uyğunluq təşkil etdiyini görüb çox təəccüblənmişdilər. “Avesta”da irəli sürülən maddi (bədən, geyim, ev-eşik) və mənəvi (əqidə, məslək, əməllərin saflığı) təmizlik islam dəyərləri ilə tam üst-üstə düşür: Ana kitabımız “Dədə Qorqud”da da oğuz türkləri - azərbaycanlılar artıq tək Allaha – Tanrıya tapınmışdılar. Digər tərəfdən “yaradıcı təfəkkür, daxili təbəddülatlar isə daha çox İslamı qədim türk dini kontekstində dərk etmək istiqamətində gedirdi”. Məsələn, İslam mədəniyyəti dövrünün dühası şeyx Nizaminin yaradıcılığında dünya fəlsəfəsinin başlanğıcı hesab olunan “Avesta”dakı dünyəvi fikirlər, fəlsəfəmiz o qədər geniş yer tutmuşdur ki, bütünlüklə onun ruhunun türk ruhu, mənəvi dünyasının türk dünyası olduğunu göstərir. Eləcə də Şah İsmayıl Səfəvi dövləti fəaliyyətində dini ideologiyadan (islamdan) siyasi xətt kimi istifadə etsə də, bütün Azərbaycan və İranı birləşdirməyi qarşısına məqsəd qoyan Şah İsmayıl özü lap əvvəldən türk tayfalarının hərbi dəstəyinə arxalanırdı. Müasirlərinin sözlərinə görə Şah İsmayıl tez-tez öz ətrafındakılara onların türk düşüncəsini xatırladır, onların bu əhval-ruhiyyə və maraqlarından bacarıqla istifadə edirdi
ƏDƏBİYYAT
- Axundov A. Dil və ədəbiyyat. Bakı: Gənclik, 2003.
- Mehdiyev R. Şah İsmayıl Səfəvi ali məramlı tarixi şəxsiyyət kimi // “Azərbaycan” qəzeti, 5 dekabr, 2012-ci il.
- Sinanoğlu O. Bir New York rüyası Bye-Bye. İstanbul: Otopsi.
- Xəlilov S. Türk ruhu 3-cü minilliyin astanasında // “İpək yolu”, №1, 2000.
- Xəlilov S. Elm adamları elm haqqında. Bakı: Çaşıoğlu, 2001.
- Mehdiyeva S. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. 4 cilddə. Giriş. I cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2007.
- Xudiyev N. Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü. Bakı: 1995.
- Kazımov Q. Azərbaycan dilinin tarixi (Ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər). Bakı: Təhsil, 2003.
ISLAMIC SPIRITUAL VALUES IN THE CONTEXT OF THE AZERBAIJAN PHILOSOPHICAL WORLDVIEW
Mirvari Ismayilova | ismayilova.mirvari1960@gmail.com
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, Türkoloji Mərkəz, f.e.d., professorWindow into History
SUMMARY
It was known from a Zoroaster valuable contribution of the treasure of human culture who can be considered the first prophet as an example of Azerbaijani literary and philosophical thinking and from "Avesta" which includes his systematic artistic-philosophical outlook as well as from "Kitabi-Dede Gorgud" magnificent peak that dawns endlessly from the Caucasus that Azerbaijani Turks, the aboriginal inhabitants of Eastern Asia, have worshiped God since ancient times. Since the middle of the 7th century and the beginning of the 8th century Islam became the dominant ideology in Azerbaijan, because the main ideal of Islam coincided with the divinity and other values found by the Azerbaijani Turks, so they accepted this religion earlier than others. When the Arabs conquered the Turkic world and came to Azerbaijan, they were very surprised to see that the Azerbaijanis worshiped God, monotheism, and that many spiritual and moral values in Islam corresponded to the "Avesta". Material (body, clothes, goods and chattels) and spiritual (faith, profession, purity of deeds) purity, proposed in the "Avesta", fully coincides with Islamic values: in our mother book "Dede Gorgud" the Oghuz Turks - Azerbaijanis already worshiped only to the Almighty: Azerbaijani Turks, who consider themselves Muslims, were performing all the rites of Islam. On the other hand, "creative thinking and inner changing were mainly carried in the direction of comprehensing Islam in the context of the ancient Turkic religion." For example, the secular ideas in "Avesta", which is considered the beginning of world philosophy in the work of Sheikh Nizami, the genius of the era of Islamic culture, our philosophy has taken such a wide place that it shows that his soul is a Turkic soul and his spiritual world is a Turkic world. Although Shah Ismail used religious ideology (Islam) as a political line in the activities of the Safavid state, he tried to unite all of Azerbaijan and Iran, and from the very beginning relied on the military support of the Turkic tribes. According to contemporaries, Shah Ismail often reminded those around him of their Turkic thinking, he skillfully used their moods and interests
REFERENCE LIST
- Axundov A. Dil və ədəbiyyat. Bakı: Gənclik, 2003.
- Mehdiyev R. Şah İsmayıl Səfəvi ali məramlı tarixi şəxsiyyət kimi // “Azərbaycan” qəzeti, 5 dekabr, 2012-ci il.
- Sinanoğlu O. Bir New York rüyası Bye-Bye. İstanbul: Otopsi.
- Xəlilov S. Türk ruhu 3-cü minilliyin astanasında // “İpək yolu”, №1, 2000.
- Xəlilov S. Elm adamları elm haqqında. Bakı: Çaşıoğlu, 2001.
- Mehdiyeva S. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. 4 cilddə. Giriş. I cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2007.
- Xudiyev N. Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü. Bakı: 1995.
- Kazımov Q. Azərbaycan dilinin tarixi (Ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər). Bakı: Təhsil, 2003.
ДУХОВНЫЕ ЦЕННОСТИ ИСЛАМА В КОНТЕКСТЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ФИЛОСОФСКОГО МИРОВОЗРЕНИЯ
Мирвари Исмайлова | ismayilova.mirvari1960@gmail.com
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, Türkoloji Mərkəz, f.e.d., professorОкно в историю
РЕЗЮМЕ
Это было известно из ценного вклада Зороастра в сокровищницу человеческой культуры, которого можно считать первым пророком как образца азербайджанской литературно-философской мысли, и из «Авесты», включающей его систематическое художественно-философское мировоззрение, а также из «Китаби- Даде-Горгуд», величественная вершина, бесконечно восходящая с Кавказа, которую азербайджанские тюрки, коренные жители Восточной Азии, издревле поклонялись Богу. С середины VII – с начала VIII века, когда Ислам стал доминирующей идеологией в Азербайджане, основным столпом ислама стало совпадение с божеством и другими ценностями, которым поклонялись турки-азербайджанцы, как и в Исламе. Когда арабы завоевали тюркский мир и оказались в Азербайджане, они были очень удивлены, увидев, что азербайджанцы раньше поклонялись богу, монотеизму, многие духовно-нравственные ценности в исламе соответствовали “Авесте”. Материальная (тело, одежда, дом-порог) и духовная (убеждение, притча, чистота поступков) чистота, выдвинутая в”Авесте“, полностью совпадают с исламскими ценностями. В нашей книге ”Деде Горгуд" огузские тюрки-азербайджанцы уже поклонялись единому Богу, а турки – азербайджанцы, считавшие себя мусульманами, совершали все обряды исламской религии. С другой стороны – ”творческое мышление, в то время как внутренние табаддулаты больше ориентировались на понимание ислама в контексте древнетюркской религии". Например, светские идеи в “Авесте”, которая считается началом мировой философии в творчестве гения эпохи исламской культуры Шейха Низами, наша философия заняла настолько значительное место, что в целом свидетельствует о том, что ее душа-тюркская душа, а духовный мир-тюркский мир. Хотя Шах Исмаил сефевидский использовал в своей деятельности религиозную идеологию (ислам) как политическую линию, ставя своей целью объединение всего Азербайджана и Ирана, сам Шах Исмаил с самого начала опирался на военную поддержку тюркских племен. По словам современников, Шах Исмаил часто напоминал окружающим об их турецком мышлении, умело используя их настроения и интересы
ЛИТЕРАТУРА
- Axundov A. Dil və ədəbiyyat. Bakı: Gənclik, 2003.
- Mehdiyev R. Şah İsmayıl Səfəvi ali məramlı tarixi şəxsiyyət kimi // “Azərbaycan” qəzeti, 5 dekabr, 2012-ci il.
- Sinanoğlu O. Bir New York rüyası Bye-Bye. İstanbul: Otopsi.
- Xəlilov S. Türk ruhu 3-cü minilliyin astanasında // “İpək yolu”, №1, 2000.
- Xəlilov S. Elm adamları elm haqqında. Bakı: Çaşıoğlu, 2001.
- Mehdiyeva S. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. 4 cilddə. Giriş. I cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2007.
- Xudiyev N. Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü. Bakı: 1995.
- Kazımov Q. Azərbaycan dilinin tarixi (Ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər). Bakı: Təhsil, 2003.
JURNALIN SAYLARI
