ERMƏNİ KİLSƏSİNİN AZƏRBAYCANDA FƏALİYYƏTİNİN SİYASİ ASPEKTLƏRİ (1944-1964)
Aydın Əlizadə | aydinalizade63@gmail.com
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, dosentAraşdırma
XÜLASƏ
Arxiv materialları əsasında hazırlanan məqalədə SSRİ dövründə Stalinizm və Xruşşov erasının qovşağında Azərbaycanda erməni kilsəsinin fəaliyyətinin siyasi aspektləri araşdırılmışdır. Onun Respublikanın erməni əhalisi arasında nüfuzunun yayılması üsulları və son nəticədə ermənilərlə azərbaycanlılar arasında etnik qarşıdurmaya səbəb olan etno-konfessional proseslərdə rolu göstərilmişdir. Həmçinin Azərbaycan hakimiyyətinin erməni kilsəsinin təsirinə qarşı mübarizə üsulları da açıqlanmışdır.
Məqsəd: SSRİ-də rəsmi beynəlmiləlçilik siyasətinə zidd olaraq Azərbaycanda baş vermiş etnokonfessional ziddiyyətləri öyrənmək və təhlil etməkdir.
Metod: Təsviri, statistik və analitik.
Elmi yenilik ondan ibarətdir ki, tədqiqat əvvəllər araşdırılmamış arxiv materialları əsasında hazırlanmış və burada erməni kilsəsinin Azərbaycandakı ixtilaflı fəaliyyəti ilə bağlı yeni məlumatlar verilmişdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Ermənistan SSR Nazirlər Soveti yanında Erməni Kilsəsi İşləri üzrə Şuranın sədri vəzifəsini icra edən cənab O.İncikyana // Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi (ARDA) fond (f). 3188, siyahı (s.) 1, № 3.
2. Ali Patriarxın taxta çıxmasının ikinci ildönümü / “Eçmiədzin” jurnalı, 1957 // ARDA, f. 3188, s. 1, № 3.
3. 1944-1948-ci illərdə dinlərin və dindarlığın vəziyyəti haqqında sənədlər (məlumat hesabatları, arayışlar, yazışmalar) // ARDA, f. 3188, s. 1, № 5.
4. 1944-1951-ci illərdə dinlərin və dindarlığın vəziyyəti haqqında sənədlər (məruzələr, məlumat, yazışmalar) // ARDA, f. 3188, s. 1, № 7.
5. Az. SSR Ali Soveti sədrinin müavini A.Sultanova // ARDA, f. 411, s. 26, № 542. 6. 1960-cı il üçün məlumat hesabatı // ARDA, f. 3188, s. 1, № 62.
7. Bütün ermənilərin katolikosu I Vazgenin Bakıya səfəri haqqında məlumat // ARDA, f. 411, s. 10, № 541.
8. Qeydiyyata alınmayan “Surb Sərgiz” türbəsi haqqında // ARDA, f. 3188, s. 1, № 70.
9. İbadət binalarının açılması qaydası haqqında (1944-cü il) // ARDA, f. 3188, s. 1, № 3.
10. Özbəkistan SSR Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şuranın SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şuraya müraciəti // ARDA, f. 3188, s. 1, № 5, s. 6.
11. Kirovabaddan 3 km aralıda “Çolaq” kilsəsinin açılması haqqında dindar ermənilərin bəyanatı haqqında // ARDA, f. 416, s. 8, № 374.
12. Az. SSR Nazirlər Sovetinin 1957-ci il 27 yanvar tarixli 90 №-li Fərmanı // ARDA, f. 3188, s. 1, № 13.
13. Erm. SSR Nazirlər Soveti yanında Erməni Kilsəsi İşləri üzrə Şuranın sədri S.Qasparyana // ARDA, f. 3188, s. 1, № 3.
14. Amaras monastırı ilə bağlı Erm. SSR Nazirlər Soveti yanında Erməni Kilsəsi İşləri üzrə Şuranın sədrinə SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şura sədrindən (1946-cı il) // ARDA, f. 3188, s. 1, № 5.
15. DQMV-də dini-hüquqi siyasətin pozulması haqqında SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini İşlər üzrə Şuranın sədri Y.N.Xristoradnova // ARDA, f. 3188, s. 1, № 393.
16. Mardakert kənd kilsəsi ilə bağlı SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şuranın sədrinə // ARDA, f. 411, s. 8, № 639.
17. 1959-cu ilə kimi kilsələr və ibadət evləri haqqında məlumat // ARDA, f. 3188, s. 1, № 42.
18. Kirovabad yaxınlığında ermənilərin qeydiyyata alınmamış qondarma Çolaq adlı “müqəddəs yeri”nin bərpası və ətrafındakı fəaliyyət haqqında bildiriş // ARDA, f. 411, s. 8, № 1074.
19. Bütün ermənilərin katolikosunun Az. SSR-ə səfəri haqqında məlumat // ARDA, f. 411, s. 26, № 542.
20. Vazgenin SSRİ Nazirlər Sovetinə təklifi ilə DQMV-də kilsələrin açılması məsələsi haqqında məlumat // ARDA, f. 3188, s. 1, № 3.
21. Kirovabaddan 3 km aralıda yerləşən “Çolaq” kilsəsinin açılışı haqqında dindarların bəyanatı haqqında məlumat // ARDA, f. 3188, s. 1, № 33.
22. Az SSR Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şuranın müvəkkili Məmmədova Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şuranın sədri Polyanskidən // ARDA, f. 3188, s. 1, № 27.
23. Erməni kilsəsi və erməni məsələsi: bütün ermənilərin katolikosu I Vazgenin Moskvaya məxfilikdən çıxarılmış məktubları. Regnum IA, 2010. URL:https://regnum.ru/news/society/1306111.html
24. Kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSRin Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında 23 dekabr 1947-ci il tarixli Fərman.
URL:https://1905.az/ru/%D0%B4%D0%B5%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0% D1%86%D0%B8%D1%8F-1948-1953-%D1%85-%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-2/
25. ÜİK(b)P MK Siyasi Bürosunun Ermənistan SSR Xalq Komissarları Soveti yanında Erməni-Qriqorian Kilsəsinin İşləri üzrə Şurasının təşkili haqqında qərarı (25 oktyabr 1943) // Rusiya Tarixi Cəmiyyəti. http://docs.historyrussia.org/ru/nodes/300724-postanovlenie-politbyuro-tsk-vkp-b-oborganizatsii-soveta-po-delam-armyano-grigorianskoy-tserkvi-pri-snk-armyanskoy-ssr-25-oktyabrya-1943-g#mode/inspect/page/1/zoom/4
POLITICAL ASPECTS OF THE ARMENIAN CHURCH’S ACTIVITIES IN AZERBAIJAN (1944-1964)
Aydın Alizadeh | aydinalizade63@gmail.com
Azerbaijan National Academy of Science, Doctor of philosophy (PhD), Associate ProfessorResearch
SUMMARY
The article prepared on the basis of archival materials discusses the political aspects of the armenian church’s activities in Azerbaijan at the junction of the Stalinist and Khrushchev eras in the USSR. The methods of spreading its influence among the Armenian population of the republic and the role in the ethno-confessional processes which ultimately led to the ethnic confrontation between Armenians and Azerbaijanis was described. Methods of fighting against the influence of the Armenian church by the Azerbaijani authority has been also disclosed.
Purpose: The study aims to analyze the ethno-confessional contradictions in Azerbaijan, which took place contrary to the official policy of internationalism in the USSR.
Method of research: Descriptive, statistical and analytical.
Scientific novelty: Сonsists in the fact that the study is based on previously unexplored archival materials, which contain specific data on various conflict situations related to the activities of the armenian church in Azerbaijan.
REFERENCE LIST
1. Ermənistan SSR Nazirlər Soveti yanında Erməni Kilsəsi İşləri üzrə Şuranın sədri vəzifəsini icra edən cənab O.İncikyana // Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi (ARDA) fond (f). 3188, siyahı (s.) 1, № 3.
2. Ali Patriarxın taxta çıxmasının ikinci ildönümü / “Eçmiədzin” jurnalı, 1957 // ARDA, f. 3188, s. 1, № 3.
3. 1944-1948-ci illərdə dinlərin və dindarlığın vəziyyəti haqqında sənədlər (məlumat hesabatları, arayışlar, yazışmalar) // ARDA, f. 3188, s. 1, № 5.
4. 1944-1951-ci illərdə dinlərin və dindarlığın vəziyyəti haqqında sənədlər (məruzələr, məlumat, yazışmalar) // ARDA, f. 3188, s. 1, № 7.
5. Az. SSR Ali Soveti sədrinin müavini A.Sultanova // ARDA, f. 411, s. 26, № 542. 6. 1960-cı il üçün məlumat hesabatı // ARDA, f. 3188, s. 1, № 62.
7. Bütün ermənilərin katolikosu I Vazgenin Bakıya səfəri haqqında məlumat // ARDA, f. 411, s. 10, № 541.
8. Qeydiyyata alınmayan “Surb Sərgiz” türbəsi haqqında // ARDA, f. 3188, s. 1, № 70.
9. İbadət binalarının açılması qaydası haqqında (1944-cü il) // ARDA, f. 3188, s. 1, № 3.
10. Özbəkistan SSR Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şuranın SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şuraya müraciəti // ARDA, f. 3188, s. 1, № 5, s. 6.
11. Kirovabaddan 3 km aralıda “Çolaq” kilsəsinin açılması haqqında dindar ermənilərin bəyanatı haqqında // ARDA, f. 416, s. 8, № 374.
12. Az. SSR Nazirlər Sovetinin 1957-ci il 27 yanvar tarixli 90 №-li Fərmanı // ARDA, f. 3188, s. 1, № 13.
13. Erm. SSR Nazirlər Soveti yanında Erməni Kilsəsi İşləri üzrə Şuranın sədri S.Qasparyana // ARDA, f. 3188, s. 1, № 3.
14. Amaras monastırı ilə bağlı Erm. SSR Nazirlər Soveti yanında Erməni Kilsəsi İşləri üzrə Şuranın sədrinə SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şura sədrindən (1946-cı il) // ARDA, f. 3188, s. 1, № 5.
15. DQMV-də dini-hüquqi siyasətin pozulması haqqında SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini İşlər üzrə Şuranın sədri Y.N.Xristoradnova // ARDA, f. 3188, s. 1, № 393.
16. Mardakert kənd kilsəsi ilə bağlı SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şuranın sədrinə // ARDA, f. 411, s. 8, № 639.
17. 1959-cu ilə kimi kilsələr və ibadət evləri haqqında məlumat // ARDA, f. 3188, s. 1, № 42.
18. Kirovabad yaxınlığında ermənilərin qeydiyyata alınmamış qondarma Çolaq adlı “müqəddəs yeri”nin bərpası və ətrafındakı fəaliyyət haqqında bildiriş // ARDA, f. 411, s. 8, № 1074.
19. Bütün ermənilərin katolikosunun Az. SSR-ə səfəri haqqında məlumat // ARDA, f. 411, s. 26, № 542.
20. Vazgenin SSRİ Nazirlər Sovetinə təklifi ilə DQMV-də kilsələrin açılması məsələsi haqqında məlumat // ARDA, f. 3188, s. 1, № 3.
21. Kirovabaddan 3 km aralıda yerləşən “Çolaq” kilsəsinin açılışı haqqında dindarların bəyanatı haqqında məlumat // ARDA, f. 3188, s. 1, № 33.
22. Az SSR Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şuranın müvəkkili Məmmədova Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şuranın sədri Polyanskidən // ARDA, f. 3188, s. 1, № 27.
23. Erməni kilsəsi və erməni məsələsi: bütün ermənilərin katolikosu I Vazgenin Moskvaya məxfilikdən çıxarılmış məktubları. Regnum IA, 2010. URL:https://regnum.ru/news/society/1306111.html
24. Kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSRin Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında 23 dekabr 1947-ci il tarixli Fərman.
URL:https://1905.az/ru/%D0%B4%D0%B5%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0% D1%86%D0%B8%D1%8F-1948-1953-%D1%85-%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-2/
25. ÜİK(b)P MK Siyasi Bürosunun Ermənistan SSR Xalq Komissarları Soveti yanında Erməni-Qriqorian Kilsəsinin İşləri üzrə Şurasının təşkili haqqında qərarı (25 oktyabr 1943) // Rusiya Tarixi Cəmiyyəti. http://docs.historyrussia.org/ru/nodes/300724-postanovlenie-politbyuro-tsk-vkp-b-oborganizatsii-soveta-po-delam-armyano-grigorianskoy-tserkvi-pri-snk-armyanskoy-ssr-25-oktyabrya-1943-g#mode/inspect/page/1/zoom/4
ПОЛИТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ АРМЯНСКОЙ ЦЕРКВИ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ (1944—1964)
Айдын Ализаде | aydinalizade63@gmail.com
Национальная Академия Наук Азербайджана, доктор философии (PhD), доцентИсследование
РЕЗЮМЕ
В статье, подготовленной на основе архивных материалов, рассматриваются политические аспекты деятельности армянской церкви в Азербайджане на стыке сталинской и хрущевской эпох в СССР. Описаны методы распространения его влияния среди армянского населения республики и роль в этноконфессиональных процессах, приведших в конечном итоге к этническому противостоянию между армянами и азербайджанцами. Также раскрыты методы борьбы азербайджанской власти против влияния армянской церкви.
Цель: Заключается в исследовании и аналитике этно-конфессиональных противоречий в Азербайджане, которые имели место вопреки официальной политике интернационализма в СССР.
Метод исследования: Описательный, статистический и аналитический.
Научная новизна: Заключается в том, что исследование основано на ранее не исследованных архивных материалах, в которых содержатся конкретные данные по различным конфликтным ситуациям по деятельности Армянской церкви в Азербайджане.
ЛИТЕРАТУРА
1. Ermənistan SSR Nazirlər Soveti yanında Erməni Kilsəsi İşləri üzrə Şuranın sədri vəzifəsini icra edən cənab O.İncikyana // Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi (ARDA) fond (f). 3188, siyahı (s.) 1, № 3.
2. Ali Patriarxın taxta çıxmasının ikinci ildönümü / “Eçmiədzin” jurnalı, 1957 // ARDA, f. 3188, s. 1, № 3.
3. 1944-1948-ci illərdə dinlərin və dindarlığın vəziyyəti haqqında sənədlər (məlumat hesabatları, arayışlar, yazışmalar) // ARDA, f. 3188, s. 1, № 5.
4. 1944-1951-ci illərdə dinlərin və dindarlığın vəziyyəti haqqında sənədlər (məruzələr, məlumat, yazışmalar) // ARDA, f. 3188, s. 1, № 7.
5. Az. SSR Ali Soveti sədrinin müavini A.Sultanova // ARDA, f. 411, s. 26, № 542. 6. 1960-cı il üçün məlumat hesabatı // ARDA, f. 3188, s. 1, № 62.
7. Bütün ermənilərin katolikosu I Vazgenin Bakıya səfəri haqqında məlumat // ARDA, f. 411, s. 10, № 541.
8. Qeydiyyata alınmayan “Surb Sərgiz” türbəsi haqqında // ARDA, f. 3188, s. 1, № 70.
9. İbadət binalarının açılması qaydası haqqında (1944-cü il) // ARDA, f. 3188, s. 1, № 3.
10. Özbəkistan SSR Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şuranın SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şuraya müraciəti // ARDA, f. 3188, s. 1, № 5, s. 6.
11. Kirovabaddan 3 km aralıda “Çolaq” kilsəsinin açılması haqqında dindar ermənilərin bəyanatı haqqında // ARDA, f. 416, s. 8, № 374.
12. Az. SSR Nazirlər Sovetinin 1957-ci il 27 yanvar tarixli 90 №-li Fərmanı // ARDA, f. 3188, s. 1, № 13.
13. Erm. SSR Nazirlər Soveti yanında Erməni Kilsəsi İşləri üzrə Şuranın sədri S.Qasparyana // ARDA, f. 3188, s. 1, № 3.
14. Amaras monastırı ilə bağlı Erm. SSR Nazirlər Soveti yanında Erməni Kilsəsi İşləri üzrə Şuranın sədrinə SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şura sədrindən (1946-cı il) // ARDA, f. 3188, s. 1, № 5.
15. DQMV-də dini-hüquqi siyasətin pozulması haqqında SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini İşlər üzrə Şuranın sədri Y.N.Xristoradnova // ARDA, f. 3188, s. 1, № 393.
16. Mardakert kənd kilsəsi ilə bağlı SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şuranın sədrinə // ARDA, f. 411, s. 8, № 639.
17. 1959-cu ilə kimi kilsələr və ibadət evləri haqqında məlumat // ARDA, f. 3188, s. 1, № 42.
18. Kirovabad yaxınlığında ermənilərin qeydiyyata alınmamış qondarma Çolaq adlı “müqəddəs yeri”nin bərpası və ətrafındakı fəaliyyət haqqında bildiriş // ARDA, f. 411, s. 8, № 1074.
19. Bütün ermənilərin katolikosunun Az. SSR-ə səfəri haqqında məlumat // ARDA, f. 411, s. 26, № 542.
20. Vazgenin SSRİ Nazirlər Sovetinə təklifi ilə DQMV-də kilsələrin açılması məsələsi haqqında məlumat // ARDA, f. 3188, s. 1, № 3.
21. Kirovabaddan 3 km aralıda yerləşən “Çolaq” kilsəsinin açılışı haqqında dindarların bəyanatı haqqında məlumat // ARDA, f. 3188, s. 1, № 33.
22. Az SSR Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şuranın müvəkkili Məmmədova Nazirlər Soveti yanında Dini Ayinlərin İcrası üzrə Şuranın sədri Polyanskidən // ARDA, f. 3188, s. 1, № 27.
23. Erməni kilsəsi və erməni məsələsi: bütün ermənilərin katolikosu I Vazgenin Moskvaya məxfilikdən çıxarılmış məktubları. Regnum IA, 2010. URL:https://regnum.ru/news/society/1306111.html
24. Kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSRin Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında 23 dekabr 1947-ci il tarixli Fərman.
URL:https://1905.az/ru/%D0%B4%D0%B5%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0% D1%86%D0%B8%D1%8F-1948-1953-%D1%85-%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-2/
25. ÜİK(b)P MK Siyasi Bürosunun Ermənistan SSR Xalq Komissarları Soveti yanında Erməni-Qriqorian Kilsəsinin İşləri üzrə Şurasının təşkili haqqında qərarı (25 oktyabr 1943) // Rusiya Tarixi Cəmiyyəti. http://docs.historyrussia.org/ru/nodes/300724-postanovlenie-politbyuro-tsk-vkp-b-oborganizatsii-soveta-po-delam-armyano-grigorianskoy-tserkvi-pri-snk-armyanskoy-ssr-25-oktyabrya-1943-g#mode/inspect/page/1/zoom/4
JURNALIN SAYLARI
