QƏDİM DÖVRDƏ AZƏRBAYCANDAKI QƏBİLƏ-TAYFA MÜNASİBƏTLƏRİNDƏ DİN AMİLİNİN ROLU
Ceyhun Məmmədov | ceyhunmv@gmail.com
AMEA-nın Ziya Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun dissertantıCəmiyyət və din
XÜLASƏ
Məqalədə ibtidai-icma quruluşu dövründə Azərbaycanda meydana gələn inanclar, qəbilə-tayfa münasibətlərində din amilinin rolu araşdırılır. Burada qeyd olunur ki, qədim dövrlərdə azərbaycanlılar özlərini qəbiləsindən, tayfasından, nəslindən kənar hesab etməyərək, onun ayrılmaz tərkib hissəsi kimi çıxış edirdi. Əski inanclar tayfaların birləşməsində və idarə olunmasında, real vəzifələrin yerinə yetirilməsində mühüm rol oynayırdı. Azərbaycanlıların ibtidai şüurunun bir çox forması - totemizm, fetişizm, animizim, magiya, mifologiya və digər dinlər geniş yayılmışdır. Bizim eradan əvvəl VI əsrdə Azərbaycan ərazilərində massagetlər yaşayırdılar. Eradan əvvəl II-I minillikdə isə türklər mövcud idi. Türk xalqlarının hələ eramızdan əvvəl dövlət qurumları və zəngin mədəniyyəti, güclü adətənənəsi (törəsi), təkallahlı dini dünyagörüşü mövcud olmuşdur. Qədim türk imperatorluqlarının əsasını təktanrıçılıq, monoteist inanc sistemi təşkil etmişdir. Türklərdə Tanrı kultu eramızdan əvvəl V-III əsrlərdə yaranmışdır. Tanrını vahid hesab edən türklər təbii, fövqəltəbii gücləri Tanrıya aid edirdilər. Türklərin dinində ruhun saflığı əsas yer tuturdu. Göy Tanrı məbədində ibadət edən türklər burada ruhlarını təmizləyir, Allahla ünsiyyətə girirdilər. Qədim türklərdə qəbilə-tayfa münasibətlərində şamanizm də əsas rol oynamışdır. Ruha inamı ifadə edən şamanizmdə şamanlar ruhlarla əlaqə yaradan vasitəçi hesab olunurdular.
ƏDƏBİYYAT
1. Анисимов А.Ф. Этапы развития первобытной религии. Москва-Ленинград: Наука, 1967, 164 с. 2. Гегель. Философия религии. В 2-х томах. т.1. Москва: Мысль, 1975, 573 с. 3. Лукач Й. Пути богов: К типологии религии, предшествовавших христианству. Перевод с венгерского. Москва: Политиздат, 1984, 248 с. 4. Mustаfа Fаzil. Türklərin din аnlаyışı: İslаmdаn öncəki dini dünyаgörüşlərlə fəlsəfi еlmi müqаyisə / https://qafqazinfo.az/news/detail/turklerin-dini-menseyi-haqqinda-fazil-mustafa-16235 / 20.04.2012 5. Qumilyov L.N. Qədim türklər. Tərcümə edənlər: V.Quliyev, V.Həbiboğlu. Redaktoru: E.Əlibəyzadə. Bakı: Gənclik,1993, 536 s. 6. Seyidov M. Qam-şaman və onun qaynaqlarına ümumi baxış. Bakı: Gənclik, 1994, 232 s. 7. Шахнович М. Антропология религии // Религиоведение / пoд. ред. М.М.Шахновичa. Санкт Петербург: Питер, 2006, с. 363-383. 8. Потапов Л.П. Умай-божество древних тюрков в свете этнографических данных // Тюркологический сборник, 1972. Москва: Наука, 1973, c. 265-286. 9. Həbiboğlu V. Qu quşunun son nəğməsi. M.Seyidovun “Qam-şaman və onun qaynaqlarına ümumi baxış” kitabına ön söz. Bakı: Gənclik, 1994, s.3-14. 10. Həbibbəyli Ə. Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası. Bakı: Elm və təhsil, 2011, 264 s. 11. Cəfərov N.Tütk dünyasının multikulturalizmi // Təfəkkür №2 (11), 2016, s. 8-13. 12. Göyalp Z. Türkçülüyün əsasları. Bakı: Maarif, 1991, 176 s. 13. “Qədim türk törələri: ənənəvi хаlq qаnunlаrı hаqqındа” / Аzərbаycаndа Miqrаnt və Məcburi Köçkünlərin Hüquqlаrının Müdаfiəsi İctimаi Birliyi / аzərbаycаnprо.indех.аz/fаstrаns/1264 n 601.12.09.2015 14. Göyаlp Z. Türk törеlеri. İstаnbul: 1976, 402 s. 15. Bünyadov Z.M. Dinlər, təriqətlər, məzhəblər. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 336 s. 16. Ağasıoğlu F. Azərbaycan türklərinin islamaqədər tarixi. III Bilik: Azər-baycanda qurulan qədim dövlətlər. Bakı: Ağrıdağ, 2014, 511 s. 17. Cəfərov N. Azərbaycanşünaslığın əsasları. Bakı: Pedaqogika, 2005, 256 s. 18. Ələkbərli F. Turan sivilizasiyasına giriş: Turan məfkurəsi və tanrıçılıq. Bakı: Xan, 2017, 512 s. 19. Heyət C. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış. Bakı: Azərnəşr, 1993, 176 s. 20. Şükürov A. Mifologiya. IV kitab / Qədim türk mifologiyası. Bakı: Elm. 1996, 164 s. 21. Həbiboğlu V. “Qədim türklər” üzərində düşüncələr // Qumilyev L.N. Qədim türklər. Bakı: Gənclik, 1993, s.3-10.
ROLE OF THE RELIGIOUS FACTOR IN TRIBAL RELATIONSHIPS IN THE ANCIENT AZERBAIJAN
Ceyhun Məmmədov | ceyhunmv@gmail.com
AMEA-nın Ziya Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun dissertantıSociety and religion
SUMMARY
This article is concerned with the beliefs existing in the ancient Azerbaijan within the primitive communal system, as well as the role of the religious factor in tribal relationships. It is emphasized that Azerbaijanis did not consider themselves outside their family and tribe in the old days. Long story short, ancient beliefs played an essential role in unifying and governing tribes, as well as performing actual tasks. Different types of primaeval consciousness of ancient Azerbaijanis got widespread in the old days, including totemism, fetishism, animism, magic, mythology, and religions. In the 6th century BCE, the Massagetae were residing on the territory of ancient Azerbaijan. And the Turkic peoples were here in the 2-1 millennium BCE. Even before the Common Era, the Turkic peoples had state institutions and a rich culture, strong traditions and a monotheistic religious belief. Monotheistic system of beliefs created the basis of the ancient Turkic empires. The cult of Tengri among the Turks entered the picture in the 5th-3rd century BCE. The ancient Turks, who believed in one God, credited him with nature-based and supernatural powers. The purity of the soul took a primary place in their religion. They ‘communicated’ with Tengri, worshipping him in the temple, and cleansed their souls there. Shamanism, based on the belief in spirits, also played an essential role in the tribal relations of the ancient Turks. In accordance with its teachings, shamans are intermediaries contacting with spirits.
REFERENCE LIST
1. Анисимов А.Ф. Этапы развития первобытной религии. Москва-Ленинград: Наука, 1967, 164 с. 2. Гегель. Философия религии. В 2-х томах. т.1. Москва: Мысль, 1975, 573 с. 3. Лукач Й. Пути богов: К типологии религии, предшествовавших христианству. Перевод с венгерского. Москва: Политиздат, 1984, 248 с. 4. Mustаfа Fаzil. Türklərin din аnlаyışı: İslаmdаn öncəki dini dünyаgörüşlərlə fəlsəfi еlmi müqаyisə / https://qafqazinfo.az/news/detail/turklerin-dini-menseyi-haqqinda-fazil-mustafa-16235 / 20.04.2012 5. Qumilyov L.N. Qədim türklər. Tərcümə edənlər: V.Quliyev, V.Həbiboğlu. Redaktoru: E.Əlibəyzadə. Bakı: Gənclik,1993, 536 s. 6. Seyidov M. Qam-şaman və onun qaynaqlarına ümumi baxış. Bakı: Gənclik, 1994, 232 s. 7. Шахнович М. Антропология религии // Религиоведение / пoд. ред. М.М.Шахновичa. Санкт Петербург: Питер, 2006, с. 363-383. 8. Потапов Л.П. Умай-божество древних тюрков в свете этнографических данных // Тюркологический сборник, 1972. Москва: Наука, 1973, c. 265-286. 9. Həbiboğlu V. Qu quşunun son nəğməsi. M.Seyidovun “Qam-şaman və onun qaynaqlarına ümumi baxış” kitabına ön söz. Bakı: Gənclik, 1994, s.3-14. 10. Həbibbəyli Ə. Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası. Bakı: Elm və təhsil, 2011, 264 s. 11. Cəfərov N.Tütk dünyasının multikulturalizmi // Təfəkkür №2 (11), 2016, s. 8-13. 12. Göyalp Z. Türkçülüyün əsasları. Bakı: Maarif, 1991, 176 s. 13. “Qədim türk törələri: ənənəvi хаlq qаnunlаrı hаqqındа” / Аzərbаycаndа Miqrаnt və Məcburi Köçkünlərin Hüquqlаrının Müdаfiəsi İctimаi Birliyi / аzərbаycаnprо.indех.аz/fаstrаns/1264 n 601.12.09.2015 14. Göyаlp Z. Türk törеlеri. İstаnbul: 1976, 402 s. 15. Bünyadov Z.M. Dinlər, təriqətlər, məzhəblər. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 336 s. 16. Ağasıoğlu F. Azərbaycan türklərinin islamaqədər tarixi. III Bilik: Azər-baycanda qurulan qədim dövlətlər. Bakı: Ağrıdağ, 2014, 511 s. 17. Cəfərov N. Azərbaycanşünaslığın əsasları. Bakı: Pedaqogika, 2005, 256 s. 18. Ələkbərli F. Turan sivilizasiyasına giriş: Turan məfkurəsi və tanrıçılıq. Bakı: Xan, 2017, 512 s. 19. Heyət C. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış. Bakı: Azərnəşr, 1993, 176 s. 20. Şükürov A. Mifologiya. IV kitab / Qədim türk mifologiyası. Bakı: Elm. 1996, 164 s. 21. Həbiboğlu V. “Qədim türklər” üzərində düşüncələr // Qumilyev L.N. Qədim türklər. Bakı: Gənclik, 1993, s.3-10.
РОЛЬ РЕЛИГИОЗНОГО ФАКТОРА В РОДОПЛЕМЕННЫХ ОТНОШЕНИЯХ В ДРЕВНЕМ АЗЕРБАЙДЖАНЕ
Ceyhun Məmmədov | ceyhunmv@gmail.com
AMEA-nın Ziya Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun dissertantıОбщество и религия
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена рассмотрению верований, сложившихся на территории древнего Азербайджана в первобытнообщинном строе, а также роли религиозного фактора в родоплеменных отношениях. Отмечается, что в старину азербайджанцы не видели себя вне своего рода и племени, рассматривали себя исключительно как их неотъемлемую часть. Словом, древние верования играли важную роль в объединении и управлении племенами, а также в выполнении фактических задач. Множество форм первобытного сознания древних азербайджанцев получило распространение в былые времена, среди них были тотемизм, фетишизм, анимизм, магия, мифология и религии. В VI веке до нашей эры на территории древнего Азербайджана жили массагеты. А во II-I тысячелетии до нашей эры присутствовали тюрки. У тюркских народов еще до нашей эры существовали государственные институты и богатая культура, сильные традиции и монотеистическое религиозное мировоззрение. Основу древнетюркских империй составляла монотеистическая система верований. Культ Тенгри у тюрков возник в V-III веках до нашей эры. Древние тюрки, считавшие Тенгри единым богом, приписывали ему природные, сверхъестественные силы. В религии тюрок первостепенное место занимала чистота души. Древние тюрки вступали в общение с Тенгри, поклоняясь ему в его храме, и очищали здесь свои души. Также ключевую роль в родоплеменных отношениях древних тюрок играл шаманизм, в основании которого лежит вера в духов. Согласно ему шаманы являются посредниками, устанавливающими связь с духами.
ЛИТЕРАТУРА
1. Анисимов А.Ф. Этапы развития первобытной религии. Москва-Ленинград: Наука, 1967, 164 с. 2. Гегель. Философия религии. В 2-х томах. т.1. Москва: Мысль, 1975, 573 с. 3. Лукач Й. Пути богов: К типологии религии, предшествовавших христианству. Перевод с венгерского. Москва: Политиздат, 1984, 248 с. 4. Mustаfа Fаzil. Türklərin din аnlаyışı: İslаmdаn öncəki dini dünyаgörüşlərlə fəlsəfi еlmi müqаyisə / https://qafqazinfo.az/news/detail/turklerin-dini-menseyi-haqqinda-fazil-mustafa-16235 / 20.04.2012 5. Qumilyov L.N. Qədim türklər. Tərcümə edənlər: V.Quliyev, V.Həbiboğlu. Redaktoru: E.Əlibəyzadə. Bakı: Gənclik,1993, 536 s. 6. Seyidov M. Qam-şaman və onun qaynaqlarına ümumi baxış. Bakı: Gənclik, 1994, 232 s. 7. Шахнович М. Антропология религии // Религиоведение / пoд. ред. М.М.Шахновичa. Санкт Петербург: Питер, 2006, с. 363-383. 8. Потапов Л.П. Умай-божество древних тюрков в свете этнографических данных // Тюркологический сборник, 1972. Москва: Наука, 1973, c. 265-286. 9. Həbiboğlu V. Qu quşunun son nəğməsi. M.Seyidovun “Qam-şaman və onun qaynaqlarına ümumi baxış” kitabına ön söz. Bakı: Gənclik, 1994, s.3-14. 10. Həbibbəyli Ə. Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası. Bakı: Elm və təhsil, 2011, 264 s. 11. Cəfərov N.Tütk dünyasının multikulturalizmi // Təfəkkür №2 (11), 2016, s. 8-13. 12. Göyalp Z. Türkçülüyün əsasları. Bakı: Maarif, 1991, 176 s. 13. “Qədim türk törələri: ənənəvi хаlq qаnunlаrı hаqqındа” / Аzərbаycаndа Miqrаnt və Məcburi Köçkünlərin Hüquqlаrının Müdаfiəsi İctimаi Birliyi / аzərbаycаnprо.indех.аz/fаstrаns/1264 n 601.12.09.2015 14. Göyаlp Z. Türk törеlеri. İstаnbul: 1976, 402 s. 15. Bünyadov Z.M. Dinlər, təriqətlər, məzhəblər. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 336 s. 16. Ağasıoğlu F. Azərbaycan türklərinin islamaqədər tarixi. III Bilik: Azər-baycanda qurulan qədim dövlətlər. Bakı: Ağrıdağ, 2014, 511 s. 17. Cəfərov N. Azərbaycanşünaslığın əsasları. Bakı: Pedaqogika, 2005, 256 s. 18. Ələkbərli F. Turan sivilizasiyasına giriş: Turan məfkurəsi və tanrıçılıq. Bakı: Xan, 2017, 512 s. 19. Heyət C. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış. Bakı: Azərnəşr, 1993, 176 s. 20. Şükürov A. Mifologiya. IV kitab / Qədim türk mifologiyası. Bakı: Elm. 1996, 164 s. 21. Həbiboğlu V. “Qədim türklər” üzərində düşüncələr // Qumilyev L.N. Qədim türklər. Bakı: Gənclik, 1993, s.3-10.
JURNALIN SAYLARI
